नेपालमा बिधुतिय सवारी साधन (Electric Vehicle) (ईभी) उद्योग दक्षिण एशियामा एक अग्रगामी पहल हो, जसले वायु प्रदूषण र फोसिल इन्धनमा निर्भरता जस्ता गम्भीर समस्याहरू समाधान गर्ने उद्देश्य राख्छ। यस पुस्तिकाले नेपालको ईभी क्षेत्रको विकास, चुनौतीहरू, भविष्यका सम्भावनाहरू, र यस क्षेत्रमा भएका नवीनतम प्रविधिहरूको सारांश प्रस्तुत गर्दछ।
१. नेपालमा बिधुतिय सवारी साधन को ऐतिहासिक विकास
१.१ प्रारम्भिक चरण (१९७५–१९९६)
- १९८९: भारतले लगाएको व्यापार नाकाबन्दीले इन्धन संकट निम्त्यायो, जसले नेपालको बाह्य इन्धन निर्भरतालाई उजागर गर्यो।
- १९७५: चिनियाँ सरकारले ट्रॉली बस प्रणाली सुरु गर्यो, जसले काठमाडौँको त्रिपुरेश्वरदेखि भक्तपुरको सूर्यविनायकसम्म १३ किलोमिटरको मार्गमा सेवा सञ्चालन गर्यो। यो नेपालमा विद्युतीय सार्वजनिक यातायातको पहिलो कदम थियो।
- १९९२: बिधुतिय सवारी साधन विकास समूह (EVDG) ले पुरानो कारलाई बिधुतिय सवारी साधन मा परिवर्तन गर्यो, जुन नेपालमा ईभी प्रविधिको पहिलो स्थानीय पहल थियो।
- १९९३: ग्लोबल रिसोर्सेज इन्स्टिच्युट (GRI), USAID को सहयोगमा, सातवटा डिजेल चल्ने तीनपाङ्ग्रे विक्रम टेम्पोहरूलाई ईभीमा रूपान्तरण गर्यो। यी भेहिकल हरूले छ महिनासम्म सार्वजनिक यातायातको रूपमा सफलतापूर्वक सेवा दिए, जसले नेपालमा ईभीको व्यवहार्यता प्रमाणित गर्यो।
- १९९६: नेपाली पेशेवर र उद्यमीहरूले GRI बाट सातवटा ईभीहरू किनेर नेपाल इलेक्ट्रिक भेहिकल इन्डस्ट्री (NEVI) स्थापना गरे, जुन नेपालको पहिलो ईभी निर्माण कम्पनी हो। NEVI ले सफा टेम्पोको डिजाइन अझ उत्कृष्ट बनाएर १५ वटा भेहिकल हरूको सँगै व्यावसायिक सञ्चालन सुरु गर्यो।
१.२ वृद्धि चरण (१९९७–२०००)
- १९९७–१९९८: ईभी उद्योगमा मध्यम वृद्धि भयो, सफा टेम्पोको संख्या १५ देखि ११० पुग्यो। चार्जिंग स्टेशन र मर्मत कार्यशालाहरू स्थापना भए।
- १९९९: सरकारले विक्रम टेम्पोहरू (डिजेल तीनपाङ्ग्रे) मा प्रतिबन्ध लगायो, जसले सार्वजनिक यातायातमा खाली ठाउँ सिर्जना गर्यो र यसलाई सफा टेम्पोहरूले भर्यो। ईभी उद्योगले तीव्र वृद्धि गर्यो, सन् २००० सम्ममा काठमाडौँमा ६०० भन्दा बढी सफा टेम्पोहरू सञ्चालनमा आए।
- २०००: अस्थिर सरकारी नीति, LPG भेहिकल हरूसँगको प्रतिस्पर्धा, र कुशल मानव शक्तिको अभावले ईभी उद्योगलाई चुनौती सामना गर्न पर्यो।
१.३ ईभी उद्योगको पुनरुत्थान (२००१–२००४)
- २००१: ट्रॉली बस प्रणाली बन्द भए तापनि काठमाडौँ उपत्यकामा ६०० भन्दा बढी सफा टेम्पोहरू सञ्चालनमा रहे, जसले दैनिक १ लाख यात्रिहरूलाई सेवा प्रदान गर्यो।
- २०१५: भारतले लगाएको नाकाबन्दीले अर्को इन्धन संकट निम्त्यायो, जसले नेपालमा आत्मनिर्भरता र नवीकरणीय ऊर्जाको प्रति राष्ट्रिय चेतना जगायो।
- २००१–२०२०: सरकारले ईभी प्रवर्द्धनका लागि कर छूट, सब्सिडी जस्ता नीतिहरू लागू गर्यो। नेपाल इलेक्ट्रिक भेहिकल एसोसिएशन (EVAN) ले ईभी अनुकूल नीतिहरूको पक्षमा प्रभावकारी भूमिका खेल्यो।
१.४ हालका विकास (२०२१–२०२४)
- २०२१: सरकारले राष्ट्रिय बिधुतिय सवारी साधन नीति घोषणा गर्यो, जसले २०२५ सम्ममा यातायात क्षेत्रमा ईभीको हिस्सेदारी २०% पुर्याउने लक्ष्य राख्यो।
- २०२२: इन्धनको बढ्दो मूल्य र सरकारी प्रोत्साहनले गर्दा नेपालमा बिधुतिय दुईपाङ्ग्रे र कारहरूको आयातमा उल्लेखनीय वृद्धि भयो।
- २०२३: नेपाल विद्युत प्राधिकरण (NEA) ले काठमाडौँ, पोखरा, विराटनगर लगायतका प्रमुख शहरहरूमा चार्जिंग प्वाइन्ट विस्तार गर्यो।
- २०२४: ईभी उद्योगले वृद्धि जारी राखेको छ, स्थानीय निर्माताहरूले बिधुतिय तीनपाङ्ग्रे र बसहरू उत्पादन गरिरहेका छन्। सरकारले ब्याट्री पुनर्चक्रणको सम्भावना पनि अन्वेषण गरिरहेको छ।
२. ईभी उद्योगका समक्षका चुनौतीहरू
२.१ नीतिगत अस्थिरता
- सरकारले LPG सवारी साधन र माइक्रोबसहरूलाई समान सब्सिडी दिने निर्णयले ईभीहरूसँगको प्रतिस्पर्धालाई अन्यायपूर्ण बनायो।
- २००० मा, सरकारले यातायात जामको बहानामा तीनपाङ्ग्रे सवारी साधन हरू (सफा टेम्पो सहित) को दर्तामा प्रतिबन्ध लगायो, जसले ईभी उद्योगलाई ठूलो क्षति पुर्यायो।
२.२ कुशल मानव शक्तिको अभाव
- ईभीको तीव्र वृद्धिले प्रशिक्षित कर्मचारीहरूको विकासलाई पछि पार्यो। चालक र चार्जिंग स्टेशन अपरेटरहरूको अपर्याप्त प्रशिक्षणले गर्दा सवारी साधन को मर्मतसम्भार र ब्याट्री प्रदर्शनमा कमी आयो।
२.३ ब्याट्री प्रदूषणको आरोप
- ईभी विरोधीहरूले लेड-एसिड ब्याट्री प्रदूषणको मुद्दा उठाए। यद्यपि नेपालमा ईभी ब्याट्रीले कुल ब्याट्री मध्ये ७% मात्र ओगटेको थियो, तर यो मुद्दा राजनीतिकरण भयो, जसले सफा टेम्पोको स्वच्छ छविलाई धूमिल पार्यो।
३. प्रारम्भिक ईभी उद्योगबाट सिकाइ
३.१ समर्थकहरूको गठबन्धन निर्माण
- पर्यावरणविद् गैरसरकारी संस्था, निजी क्षेत्र, र अन्तर्राष्ट्रिय दाताहरूले ईभी अनुकूल नीतिहरूको पक्षमा एकजुट हुनुपर्छ र फोसिल इन्धन समूहहरूको विरोधलाई सामना गर्नुपर्छ।
३.२ सरकारी प्रतिबद्धता
- ईभीको सफलताका लागि दीर्घकालीन सरकारी प्रतिबद्धता आवश्यक छ। नीतिहरूले ईभीहरूलाई फोसिल इन्धन सवारी साधन हरूसँग प्रतिस्पर्धा गर्न पर्याप्त संरक्षण र प्रोत्साहन दिनुपर्छ।
३.३ निजी क्षेत्रलाई संगठित गर्ने
- ईभी उद्योगको स्थायित्व सुनिश्चित गर्न निजी क्षेत्रले आफ्ना हितहरू मिलाउनुपर्छ। निर्माता, सञ्चालक, र चार्जिंग स्टेशन मालिकहरूबीच प्रभावकारी समन्वय महत्त्वपूर्ण छ।
३.४ मानव शक्ति विकास
- चालक, मेकानिक, र चार्जिंग स्टेशन अपरेटरहरूका लागि प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू आवश्यक छन्, जसले ईभीको प्रदर्शन र दीर्घायु बढाउन मद्दत गर्छ।
४. हालको बजार संरचना: PESTLE विश्लेषण
४.१ राजनीतिक
- २०१५: सरकारले हरित सवारी साधन प्रवर्द्धनका लागि दिशानिर्देशहरू तयार गर्यो, जसले २०२० सम्ममा २०% सवारी साधन बिधुतिय वा हाइब्रिड हुने लक्ष्य राख्यो।
- २०२१–२०२४: राष्ट्रिय बिधुतिय सवारी साधन नीतिले फोसिल इन्धन निर्भरता घटाउने र टिकाऊ यातायात प्रवर्द्धन गर्ने लक्ष्य राख्यो।
४.२ आर्थिक
- जनसंख्या र शहरीकरण: २०१२ मा नेपालको जनसंख्या २८ करोड नजिक पुग्यो, जसमा १७.४% शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छन्। सस्तो र विश्वसनीय सार्वजनिक यातायातको माग बढ्दै छ।
- मुद्रास्फीति र बेरोजगारी: २०१६ मा १२.३४% मुद्रास्फीति र २.७% बेरोजगारी दरले ईभी जस्ता सस्तो यातायात समाधानको माग बढाएको छ।
- इन्धन मूल्य: अस्थिर इन्धन मूल्य र कालो बजार नियन्त्रणले वैकल्पिक ऊर्जा आधारित यातायातको आवश्यकता बढाएको छ।
४.३ सामाजिक
- आत्मनिर्भरता: २०१५ र २०१६ मा भारतले लगाएको नाकाबन्दीले नेपालको बाह्य इन्धन निर्भरतालाई उजागर गर्यो, जसले आत्मनिर्भरताको भावना जगायो।
- महिला सशक्तिकरण: NEVI ले DFID को सहयोगमा महिला चालकहरूको प्रशिक्षण अभियान सुरु गर्यो। यसको परिणामस्वरूप, ६०% सफा टेम्पो चालक महिला छन्, जसले उनीहरूलाई आय स्रोत प्रदान गरेको छ।
४.४ प्रविधिगत
- ब्याट्री प्रविधि: NEVI ले सफा टेम्पोहरूका लागि लिथियम-आयन ब्याट्री मा संक्रमण गर्यो। भविष्यमा सोलिड-स्टेट ब्याट्री, एल्युमिनियम-आयन ब्याट्री, र लिथियम-सल्फर ब्याट्री जस्ता प्रविधिहरूले अझ राम्रो सम्भावना देखाएका छन्।
- चार्जिंग प्वाइन्ट विस्तार: नेपालभर चार्जिंग स्टेशनहरूको विस्तार ईभी प्रयोग बढाउन महत्त्वपूर्ण छ।
४.५ कानूनी
- कर छूट: सरकारले आयातित ईभी अङ्गहरूमा १% सीमा शुल्क र VAT लागू गर्दैन, तर स्थानीय उत्पादनमा १०% VAT लाग्छ।
- विद्युत दर: ईभी चार्जिंग स्टेशनहरूले डबल फिडर विद्युत लाइन चाहिन्छ। सरकारले यी स्टेशनहरूका लागि छुट दर विचार गर्नुपर्छ।
४.६ पर्यावरणीय
- शून्य उत्सर्जन: सफा टेम्पोहरूले शून्य उत्सर्जन गर्छन्, जसले शहरी क्षेत्रमा स्वच्छ हावा योगदान गर्छ।
- ब्याट्री पुनर्चक्रण: लेड-एसिड र लिथियम-आयन ब्याट्रीहरूको उचित पुनर्चक्रण प्रणाली आवश्यक छ। NEVI ले सरकारसँग सहकार्य गरेर पर्यावरणमैत्री निस्तारण प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ।
५. भविष्यका सम्भावनाहरू र सुझावहरू
५.१ चार्जिंग प्वाइन्ट विस्तार
- सरकार र निजी क्षेत्रले सहकार्य गरेर ग्रामीण क्षेत्रहरूमा चार्जिंग स्टेशन निर्माण गर्नुपर्छ।
५.२ स्थानीय उत्पादन प्रवर्द्धन
- ब्याट्री, चार्जर जस्ता ईभी अङ्गहरू स्थानीय स्तरमा उत्पादन गर्न प्रोत्साहन दिनाले लागत घटाउन र रोजगारी सिर्जना गर्न मद्दत गर्छ।
५.३ जनचेतना अभियान
- ईभीको पर्यावरणीय र आर्थिक फाइदाहरू बारे जनजागरण गर्ने अभियानहरूले प्रविधि अपनाउन प्रेरित गर्छ।
५.४ नीतिगत ढाँचा मजबूत पार्ने
- सरकारले सब्सिडी, कर छूट, अनुसन्धान र विकासका लागि प्रोत्साहन जस्ता दीर्घकालीन नीतिहरू लागू गर्नुपर्छ।
६. NEVI ईभी उद्योगको अग्रणी
NEVI को स्थापना २८ जना पर्यावरणप्रेमी र विज्ञहरूले गरेका थिए, जसमा श्री विजय मान शेर र्च न (संस्थापक प्रबन्ध निर्देशक), श्री लोब्साङ लामा, किरण राज जोशी , अशोक राज पाण्डे , विजय कृष्ण श्रेष्ठ , र भी यन शर्मा अग्रणी थिए। NEVI ले GRI बाट सातवटा सफा टेम्पोहरू किनेर उनीहरूको डिजाइन अझ उन्नत बनाएर १५ वटा टेम्पोहरूको सँगै व्यावसायिक सञ्चालन सुरु गर्यो। समयको साथमा यसले ७०० टेम्पोहरूको फ्लिट सञ्चालन गर्यो, जसमध्ये ४०० NEVI ले नै निर्माण गरेको थियो।
६.१ NEVI को मिशन र भिजन
- विदेशी इन्धन निर्भरतामुक्त, नवीन र पर्यावरणमैत्री बिधुतिय सवारी साधन विकास गर्ने।
- नेपालमा पूर्ण रूपमा इन्धन स्वतन्त्र, टिकाऊ, र सर्वसुलभ सार्वजनिक यातायात प्रणाली स्थापना गर्ने।
६.२ NEVI का उपलब्धिहरू
- NEVI ले ३० वर्षभन्दा बढी समयसम्म सफा टेम्पोहरूको निर्माण र मर्मतसम्भार गरिसकेको छ।
- अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाले सफा टेम्पोलाई वायु प्रदूषण समाधानको उदाहरणका रूपमा प्रशंसा गरेको छ।
- NEVI ले ४०० भन्दा बढी सफा टेम्पोहरू निर्माण गरेर हजारौं यात्रिहरूलाई सेवा प्रदान गरिसकेको छ।
६.३ चुनौतीहरू र अवसरहरू
- चुनौतीहरू: अस्थिर सरकारी नीति, डिजेल माइक्रोबसहरूसँग प्रतिस्पर्धा, कुशल मानव शक्तिको अभाव।
- अवसरहरू: ब्याट्री बजारमा प्रवेश, क्षेत्रीय विस्तार (पोखरा, विराटनगर आदि), इ-रिक्शा बजार, चारपाङ्ग्रे ईभी विकास।
६.४ NEVI को SWOT विश्लेषण
- शक्तिहरू: ब्रान्ड विरासत, बजार नेतृत्व, कुशल नेतृत्व, वित्तीय स्थिरता।
- कमजोरीहरू: पूँजी अभाव, बजार स्थिरता।
- अवसरहरू: ब्याट्री निर्माण, क्षेत्रीय विस्तार, महिला सशक्तिकरण।
- चुनौतीहरू: सरकारी अस्थिरता, पेट्रोल/डिजेल लबी, नयाँ प्रतिस्पर्धी।
७. निष्कर्ष
नेपालको बिधुतिय सवारी साधन उद्योगले १९९० को दशकदेखि लामो यात्रा तय गरिसकेको छ। धेरै चुनौतीहरू भए तापनि यस क्षेत्रले लचिलोपन र वृद्धिको सम्भावना देखाएको छ। उचित नीति, पूर्वाधार, र जनसहयोग भए नेपाल दक्षिण एशियामा टिकाऊ यातायातको नेतृत्व गर्न सक्छ।
